MADA: Uyakinishi na Ukanushi katika Kiswahili (Pamoja na Jaribio)
1. Utangulizi
Katika matumizi ya lugha ya Kiswahili, kuna umuhimu mkubwa wa kutambua aina ya sentensi kama inatilia mkazo ukweli wa jambo (uyakinishi) au inakataa/kukanusha jambo (ukanushi). Uelewa wa dhana hizi huwasaidia wanafunzi kuandika na kuzungumza kwa usahihi zaidi.
2. Uyakinishi
2.1. Maana ya Uyakinishi
Uyakinishi ni kitendo cha kuthibitisha au kukubali kuwa jambo fulani ni kweli, limetokea, linaendelea au lipo.
2.2. Viashiria vya Uyakinishi
- Maneno au viambishi kama: ni, kweli, ame-, ana-, wali-, nina-, tulikuwa, n.k.
- Sentensi huwa katika hali ya kawaida bila ukanusho wowote.
2.3. Mifano ya Uyakinish
| Sentensi | Maana |
|---|---|
| Mwalimu anafundisha darasani. | Inathibitisha kuwa mwalimu yupo na anafundisha. |
| Ni kweli kwamba wanafunzi wamefaulu. | Inasisitiza ukweli wa wanafunzi kufaulu. |
| Ninapenda kusoma vitabu. |
Inathibitisha hisia ya kupenda kusoma. |
| Watoto walicheza mpira jana. | Tendo la kucheza lilitokea jana. |
3. Ukanushi
3.1. Maana ya Ukanushi
Ukanushi ni kitendo cha kukanusha au kukataa kuwa jambo fulani ni kweli au limetokea. Hutumiwa kuonyesha kuwa jambo halikutokea, halipo, au si kweli.
3.2. Viashiria vya Ukanushi
- Viambishi vya ukanushi kama: si-, ha-, hu-, haku-, siku-, hatu- n.k.
- Maneno kama: sio, hapana, si kweli, si sahihi.
3.3. Mifano ya Ukanushi
| Sentensi | Maana |
|---|---|
| Mwanafunzi hasomi kitabu. | Anaonekana hajiingizi kwenye usomaji. |
| Sio kweli kwamba tulichelewa. | Inakanusha madai kuwa walichelewa. |
| Baba hakulala jana usiku. | Baba alikuwa macho au hakupata usingizi. |
| Mimi sikusoma gazeti leo. | Hakufanya tendo la kusoma gazeti. |
4. Tofauti Kati ya Uyakinishi na Ukanushi
| Kipengele | Uyakinishi | Ukanushi |
|---|---|---|
| Maana | Huthibitisha jambo | Hukataa au kukanusha jambo |
| Mfano wa sentensi | "Watoto wanacheza uwanjani." | "Watoto hawachezi uwanjani." |
| Viambishi | Huonekana kawaida bila negation | Hutumia ha-, si-, hu-, haku- nk. |
5. Umuhimu wa Uyakinishi na Ukanushi
- Huwezesha kueleza ukweli au kukanusha madai.
- Hujenga uwezo wa kuwasiliana kwa usahihi na kufasiri maana halisi.
- Husaidia katika uandishi wa insha, hadithi, na mawasiliano rasmi.
- Ni msingi katika kuelewa na kuandika sentensi mbalimbali.
6. Jaribio la Kiswahili: Uyakinishi na Ukanushi
Maelekezo: Soma sentensi kwa makini kisha jibu maswali kama inavyoelekezwa.
SEHEMU A: Chagua jibu sahihi
Maagizo: Tia alama (ndio) kwenye kisanduku chenye sentensi ya uyakinishi.
-
( ) Mama hakupika chakula leo
( ) Mama alipika chakula leo -
( ) Watoto hawakusoma vitabu vyao
( ) Watoto walisoma vitabu vyao -
( ) Baba si fundi seremala
( ) Baba ni fundi seremala
Maagizo: Andika kama sentensi ni Uyakinishi au Ukanushi.
-
Mwalimu hasomi kitabu darasani.
Jibu: _______________________ -
Wanafunzi walicheza michezo ya jadi.
Jibu: _______________________ -
Hatukuenda sokoni jana.
Jibu: _______________________ -
Juma ni daktari bingwa wa moyo.
Jibu: _______________________
Maagizo: Geuza sentensi ya uyakinishi kuwa ya ukanushi na kinyume chake.
-
Sentensi ya kugeuza:
"Amina alipika wali."
Geuza kuwa ukanushi: __________________________________________ -
Sentensi ya kugeuza:
"Hatukwenda shuleni jana."
Geuza kuwa uyakinishi: __________________________________________ -
Sentensi ya kugeuza:
"Wanafunzi hawaoni ubao."
Geuza kuwa uyakinishi: __________________________________________
-
Eleza kwa maneno yako tofauti kati ya uyakinishi na ukanushi.
-
Kwa nini ni muhimu kutumia ukanushi kwa usahihi katika mazungumzo au uandishi?
Kufahamu tofauti kati ya uyakinishi na ukanushi ni jambo la msingi katika matumizi ya lugha ya Kiswahili. Mwanafunzi au mtumiaji wa lugha anapaswa kutumia viambishi, viashiria, na miundo sahihi ya sentensi ili kuwasilisha ujumbe unaoeleweka, wa kweli, au unaopinga taarifa isiyo sahihi.
Pakua Jaribio (PDF)
Kupakua toleo la PDF la jaribio hili, bofya hapa:
👉 Pakua Jaribio la Uyakinishi na Ukanushi (PDF)
Imeandaliwa na ElimikaLeoTz ✍️
Whatsapp no 0768569349
Telegram no 0768569349
.jpg)
0 Comments: