FASIHI – TANZU, MAANA, SIFA, FAIDA, HASARA NA UMUHIMU WAKE

MADA: FASIHI – TANZU, MAANA, SIFA, FAIDA, HASARA NA UMUHIMU WAKE

1. Maana ya Fasihi

Fasihi ni sanaa ya lugha inayotumia maneno kwa namna ya kuvutia ili kuwasilisha mawazo, hisia, fikra, mafunzo au ujumbe fulani kwa walengwa. Ni njia inayotumia ubunifu, tamathali za semi, na mbinu za kifani ili kuelimisha, kuburudisha, kuonya au kukosoa jamii.

2. TANZU ZA FASIHI KWA UJUMLA

Fasihi imegawanyika katika makundi makuu mawili:

1. Fasihi Simulizi (Oral Literature)
2. Fasihi Andishi (Written Literature)

3. FASIHI SIMULIZI

3.1 Maana ya Fasihi Simulizi

Fasihi simulizi ni fasihi inayotungwa, kuwasilishwa na kurithishwa kwa njia ya mdomo. Hutegemea sana utamaduni, uzoefu na mazingira ya jamii husika. Hutolewa kupitia hadithi, nyimbo, ngoma, methali, vitendawili, n.k.

3.2 Tanzu za Fasihi Simulizi

Hapa chini ni tanzu kuu:

A. Sanaa za Lugha

• Methali
• Nahau
• Misemo
• Vitendawili
• Sifa
• Majigambo

B. Hadithi za Kiasili

• Ngano
• Simo
• Visa
• Vigano
• Hadithi za mashujaa

C. Sanaa za Muziki na Maonyesho

• Nyimbo
• Mganda
• Ngoma
• Majigambo
• Tongora

D. Masimulizi ya Kihistoria na Kijamii

• Masimulizi ya jadi
• Hadithi za malezi
• Hadithi za maadili

3.3 Sifa za Fasihi Simulizi

• Hutolewa kwa njia ya mdomo.
• Huambatana na miguso ya hisia kama sauti, mwili, na sura.
• Hubadilika kulingana na msimulizi.
• Hurithishwa kutoka kizazi hadi kizazi.
• Haina mtunzi mmoja maalumu (mara nyingi).
• Inategemea utendaji (performance).

3.4 Faida za Fasihi Simulizi

• Hufundisha maadili na kuimarisha utamaduni.
• Huhifadhi historia ya jamii.
• Huburudisha hadhira.
• Huwaunganisha watu katika shughuli za kijamii kama harusi, sherehe, n.k.
• Hutumika kufundishia lugha kwa urahisi.

3.5 Hasara za Fasihi Simulizi

• Huweza kupotoshwa kwa kubadilishwa kadri inavyopokezwa.
• Inaweza kupotea endapo kizazi hakirithi ipasavyo.
• Hali ya msimulizi inaweza kuathiri ubora wa kazi (uchovu, hasira).
• Haifai kuhifadhi kumbukumbu sahihi za muda mrefu kama maandishi.

4. FASIHI ANDISHI

4.1 Maana ya Fasihi Andishi

Fasihi andishi ni fasihi iliyoandikwa na kuhifadhiwa katika maandishi kama vile vitabu, magazeti, miswada, tamthilia, riwaya, mashairi, na makala mbalimbali. Mtunzi wake hutambulika na kazi haibadiliki ovyo.

4.2 Tanzu za Fasihi Andishi

1. Riwaya
2. Tamthilia
3. Hadithi fupi
4. Mashairi
5. Insha
6. Wasifu na wasifu-elezi
7. Mikasa / masimulizi ya kweli

4.3 Sifa za Fasihi Andishi

• Huandikwa na kuhifadhiwa katika maandishi.
• Ina mtunzi maalumu anayetambulika.
• Hubakia katika muundo uleule kwa muda mrefu.
• Rahisi kusambazwa kwa watu wengi.
• Inapatikana katika taasisi kama maktaba, shule, n.k.

4.4 Faida za Fasihi Andishi

• Huandika historia kwa usahihi zaidi.
• Hupatikana kwa urahisi bila kuhitaji msimulizi.
• Inadumu kwa miaka mingi bila kupotoshwa.
• Hupanua lugha na kuboresha uandishi.
• Huchochea ubunifu wa kimawazo zaidi.

4.5 Hasara za Fasihi Andishi

• Wanaohitaji kusoma lazima wawe na ujuzi wa kusoma na kuandika.
• Inategemea vifaa kama karatasi, vitabu, au umeme (kwa nakala za kidijitali).
• Haina hisia za moja kwa moja kama sauti na ishara za mwili.
• Gharama za uchapishaji na usambazaji zipo.

5. TOFAUTI KATI YA FASIHI SIMULIZI NA FASIHI ANDISHI

Kigezo	Fasihi Simulizi	Fasihi Andishi
Njia ya kuwasilisha	Kwa mdomo	Kwa maandishi
Mtunzi	Hajatambulika	Hutambulika
Uhalisia	Hubadilika	Haibadiliki
Uhifadhi	Kizazi hadi kizazi	Vitabuni, maktaba, n.k.
Umaarufu	Katika jamii za jadi	Katika jamii zilizoendelea kielimu
Uwasilishaji	Hutegemea hisia za msimulizi	Husomwa kimya au kwa sauti
Upotevu	Rahisi kupotea	Kudumu kwa muda mrefu

6. UMUHIMU WA FASIHI KWA WANAFUNZI WA KIDATO CHA TANO NA SITA

1. Kuimarisha ujuzi wa lugha

Huchochea uwezo wa kuandika, kusoma, kuzungumza na kuelewa lugha ya Kiswahili kwa undani.

2. Kujenga uwezo wa kufikiri kwa kina

Huchochea tafsiri, uchambuzi, na uchambuzi-kinzani wa matini mbalimbali.

3. Kukuza maadili na utu

Fasihi inafundisha maadili, heshima, utu na dhamira bora zinazohitajika katika jamii.

4. Kupanua maarifa ya kijamii na kiutamaduni

Inawafanya wanafunzi kuelewa tamaduni mbalimbali na historia ya jamii.

5. Kuandaa wanafunzi kwa mitihani

Fasihi ni sehemu muhimu ya mtihani wa Kiswahili kwa ngazi ya Kidato cha 5–6.

6. Kuchochea ubunifu

Inawapa wanafunzi ujuzi wa kuandika maandishi yao kama riwaya, shairi, au tamthilia.

7. Kuwaandaa kwa elimu ya juu

Fasihi ni msingi wa masomo kama Isimu, Uandishi wa Habari, Elimu, Sanaa za Maonyesho, n.k.

SANAA KATIKA FASIHI

1. Maana ya Sanaa katika Fasihi

Katika fasihi, sanaa ni ustadi au ubunifu unaotumiwa na mtunzi au msanii ili kuwasilisha ujumbe kwa njia ya kuvutia, inayogusa hisia na kufundisha.

Ni matumizi ya mbinu mbalimbali kama lugha ya kifasihi, tamathali, mitindo, muundo na mbinu za uwasilishaji ili kufanya kazi ya fasihi iwe ya kupendeza na yenye athari kwa hadhira.

Kwa hiyo, sanaa katika fasihi ni ubunifu unaoifanya kazi ya fasihi iwe sanaa halisi yenye mvuto, maana na thamani kijamii.

2. TANZU ZA SANAA KATIKA FASIHI

Sanaa katika fasihi inaweza kuonekana kupitia tanzu mbalimbali kubwa kama:

A. Sanaa ya Maandishi (Fasihi Andishi)

Hii ni sanaa inayotumia maandishi kuwasilisha ujumbe.

Tanzu zake ni pamoja na:

1. Riwaya

2. Hadithi fupi

3. Tamthilia

4. Mashairi

5. Insha za kifasihi

B. Sanaa ya Masimulizi ya Mdomo (Fasihi Simulizi)

Hii ni sanaa inayotumia mdomo na utendaji wa mwili.

Tanzu zake ni:

1. Hadithi za jadi (Ngano, simo, vigano n.k.)

2. Methali

3. Misemo na Nahau

4. Vitendawili

5. Ngoma, nyimbo, maigizo ya kienyeji

6. Majigambo na sifa

C. Sanaa ya Maonyesho

Hii ni sanaa inayohusisha uigizaji, mwili na sauti kwa pamoja:

1. Tamthilia/Drama za jukwaani

2. Ngoma za kitamaduni

3. Michezo ya kuigiza

4. Majigambo

5. Sarufi ya mwili (mime)

D. Sanaa ya Lugha

Ni matumizi ya lugha kwa ubunifu ili kueleza mawazo:

1. Tamathali za semi (tashbihi, istiara, tashihisi, mafumbo)

2. Mitindo ya lugha

3. Uwekaji wa taswira (imagery)

4. Muundo wa kisanaa katika maandishi

3. SIFA ZA SANAA KATIKA FASIHI

1.Ubunifu: Inatumia ustadi wa kupangilia mawazo katika namna ya kipekee.

2.Uhalisia na ufanisi: Huonyesha maisha ya jamii kwa njia iliyo wazi na inayogusa.

3.Hutumia lugha ya kisanaa: Tamathali, tashbihi, jazanda, taswira n.k.

4.Huhusisha hisia: Huamsha hisia kama furaha, huzuni, mshangao, fikra n.k.

4.Ina ujumbe: Kila sanaa huwasilisha mafunzo, maadili au ukosoaji.

5.Huigusa jamii: Huhusiana na mila, desturi, siasa, uchumi, ukombozi, au mazingira.

6.Huundwa kwa muundo maalum: Mashairi yana bahari ya mizani; tamthilia ina mandhari, mazungumzo n.k.

4. FAIDA ZA SANAA KATIKA FASIHI

1. Kuelimisha

Sanaa hufundisha maadili, historia, mienendo ya kijamii na masuala ya kiuchumi na kisiasa.

2. Kuburudisha

Maigizo, ngano, nyimbo na mashairi huwapa watu burudani na furaha.

3. Kuendeleza Utamaduni

Sanaa huhifadhi lugha, mila, desturi, na historia ya jamii.

4. Kuimarisha Lugha

Inaboresha ufasaha, msamiati, na uwezo wa kutumia lugha kwa ufanisi.

5. Kuongeza Uwezo wa Kufikiri kwa Kina

Sanaa inawafanya wanafunzi kuchambua, kutafsiri na kufikiria kwa ubunifu.

6. Kukuza Ubunifu

Mtunzi au msomaji hujifunza kutumia mawazo mapya, mbinu mpya, na mitazamo mipana.

7. Kuhamasisha Mabadiliko ya Kijamii

Sanaa hutumiwa kukosoa dhuluma, ukandamizaji na kuhimiza haki na usawa.

8. Kujenga mshikamano

Nyimbo, ngoma na masimulizi huwakutanisha watu na kuwajenga kuwa jamii moja yenye umoja.

FASIHI NI KIOO CHA JAMII – KIVIPI?

Kauli “Fasihi ni kioo cha jamii” ina maana kwamba fasihi inaonyesha, inaakisi, inatafsiri na kuwasilisha maisha halisi ya jamii.
Kama vile mtu anavyojitazama kwenye kioo akaona sura yake halisi, ndivyo fasihi inavyoipeleka jamii kujitazama kupitia matukio, wahusika, migogoro, na ujumbe uliomo kwenye kazi za fasihi.

Hapa chini ndiyo njia kuu zinazofanya fasihi kuwa kioo cha jamii:

1. Inaonyesha Maisha Halisi ya Watu

Fasihi huonyesha:

• Matatizo ya kawaida ya jamii (umaskini, njaa, ukosefu wa ajira).
• Shughuli za kila siku kama kilimo, uvuvi, biashara, ndoa na malezi.
• Imani, dini, mila, na desturi ambazo watu huzifuata.

➡ Mfano: Riwaya “Utengano” inaonyesha jamii ya watu wa Dar es Salaam na changamoto zao.

2. Inasimulia Matukio Halisi na Historia ya Jamii

Kazi nyingi za fasihi huzungumzia:

• Vita
• Ukoloni
• Siasa
• Mageuzi ya jamii
• Matukio makubwa yaliyowahi kutokea

➡ Mfano: Tamthilia ya “Kinjeketile” inaakisi harakati za Maji Maji.

3. Inakosoa Maovu na Matendo Mabaya ya Jamii

Fasihi ni chombo cha ukosoaji. Inaweza kukosoa:

• Ufisadi
• Rushwa
• Uonevu
• Ukandamizaji wa haki
• Ubaguzi wa kijinsia
• Ulafi wa viongozi

➡ Mfano: Riwaya “Kufa Kuzikana” inakosoa uongozi mbaya na rushwa serikalini.

4. Hutoa Maadili na Mwelekeo wa Kijamii

Fasihi inaelimisha kuhusu:

• Heshima
• Uaminifu
• Upendo
• Ushirikiano
• Adabu kwa wazazi
• Nidhamu

➡ Mfano: Methali kama “Mtoto umleavyo ndivyo akuavyo” hutoa mwongozo wa malezi.

5. Hutumia Wahusika Wanaofanana na Watu Halisi

Wahusika katika fasihi huundwa kwa kufanana na watu wa kawaida:

• Mama, baba, mtoto, kiongozi, mfanyabiashara, mkulima
• Wazuri, wabaya, waaminifu, wasaliti
• Maskini na matajiri

Hii huwasaidia wasomaji kujiona kwenye tabia za wahusika.

6. Inaonyesha Migogoro ya Kijamii

Fasihi huakisi migogoro halisi kama:

• Mgogoro kati ya kizazi kipya na cha zamani
• Migogoro ya ndoa
• Migogoro ya kisiasa
• Migongano ya kijinsia
• Migogoro ya kiuchumi

➡ Mfano: Tamthilia “Mashetani” inaonyesha mgogoro baina ya tabaka tawala na masikini.

7. Inatoa Suluhu kwa Changamoto za Jamii

Fasihi siyo tu inakosoa; pia inapendekeza:

Maadili mema

Mabadiliko ya kitabia

Haki, usawa na uadilifu

Ushirikiano na umoja katika jamii

➡ Mfano: Katika ngano nyingi, mwishoni mwema hufundisha jamii nini cha kufanya ili kuboresha maisha

8. Inaburudisha na Kutuliza Jamii

Burudani ambayo fasihi huleta pia ina nafasi ya kutuliza:

Msongo wa mawazo

Huzuni

Machungu ya maisha

Hali hii inaifanya jamii kujiona ndani ya kazi za fasihi, na pia kupata nguvu mpya.

Hitimisho

Fasihi ni kioo cha jamii kwa sababu inaakisi maisha halisi, ukosoaji, maadili, historia, tabia, tamaduni, migogoro na mabadiliko ya jamii.

Kupitia fasihi, jamii hujitambua, hujipima, hujirekebisha na kujiboresha.

• Tweet
• Share
• Share
• Share
• Share